u źródeł natury
STRONA GŁÓWNA | O NATURZE 2000 | MAPA | SCENARIUSZE ZAJĘĆ | LINKI | O PROGRAMIE U ŹRÓDEŁ NATURY | O ŹRÓDŁACH

 

DROGI DO POROZUMIENIA



Cel zajęć: Uświadomienie uczniom konieczności międzynarodowych działań na rzecz ochrony przyrody. Rozwijanie umiejętności obserwacji ptaków w środowisku naturalnym.

Cele operacyjne:
Uczeń:
  • wyjaśnia potrzebę międzynarodowych działań na rzecz ochrony przyrody,
  • definiuje sieć obszarów chronionych Natura 2000, wymienia cele tworzenia sieci,
  • wie, jak skutecznie chronić zwierzęta migrujące,
  • wylicza przyczyny migracji ptaków,
  • wymienia gatunki ptaków występujące w jego okolicy,
  • podaje przykłady gatunków ptaków migrujących zimujących poza Polską i w Polsce,
  • identyfikuje gatunki pospolitych ptaków,
  • podaje zasady obserwowania ptaków i zachowania się w środowisku naturalnym,
  • obserwuje i rozpoznaje ptaki w środowisku naturalnym.
Środki: mapa sieci Natura 2000 w Polsce, arkusze papieru (np. czyta strona starych plakatów), mazaki, karta pracy, klucz do oznaczania ptaków lub atlas ptaków, nagrania głosów ptaków, lornetka lub luneta, ołówki.

Czas trwania:
cz. I: migracje ptaków i znaczenie Natury 2000 dla skutecznej ich ochrony – 1 godzina lekcyjna,
cz. II: nauka rozpoznawania ptaków – 1 godzina lekcyjna (cz. I i II można połączyć w jeden blok),
cz. III: praktyczne zajęcia terenowe – co najmniej 2 - 3 godziny lekcyjne.
Zajęcia najlepiej przeprowadzić wczesną jesienią lub na wiosnę.

Miejsce zajęć: cz. I - sala lekcyjna, cz. II – sala lekcyjna z dostępem do Internetu (ze stanowiskami dla młodzieży lub rzutnikiem), cz. III – teren, zajęcia terenowe można przeprowadzić jako 2 - 3 godzinne wyjście np. do parku lub w formie całodziennej wycieczki na teren obszaru Natura 2000, parku krajobrazowego czy narodowego.

Grupa wiekowa: gimnazjum


Przebieg zajęć:

Część I: Migracje ptaków i znaczenie natury 2000 dla skutecznej ich ochrony

Przygotowanie do zajęć:


Na wcześniejszej lekcji poproś uczniów, by spróbowali zaobserwować, czy w ich okolicy (podczas drogi ze szkoły do domu, podczas spaceru) żyją jakieś ptaki. Poleć by zwrócili uwagę na ich cechy charakterystyczne (wielkość, ubarwienie, środowisko życia) oraz – jeśli nie znają ich nazw – postarali się je ustalić (mogą w tym celu skorzystać z materiałów dostępnych w szkolnej bibliotece: przewodników do oznaczania gatunków, ilustrowanych atlasów zwierząt oraz ze stron internetowych).

Przebieg zajęć:

Zajęcia rozpocznij od zabawy, zadaniem uczniów będzie przedstawienie się imieniem i nazwą ptaka rozpoczynającą się na tę samą literę co imię (np. gęś Gosia, pingwin Piotrek, grubodziób Grzegorz itp.). Nazwy ptaków nie powinny powtarzać się. Zabawa ma pobudzić kreatywność i pamięć uczniów, dlatego poroś, aby sami przypomnieli sobie nazwy ptaków, dopiero w przypadku dużych trudności ze znalezieniem ptaka o nazwie rozpoczynającej się na odpowiednią literę mogą skorzystać ze ściągi znajdującej się na odwrocie mapy Natura 2000 lub z przewodnika do rozpoznawania ptaków. Prowadzący także bierze udział w zabawie.

Po zakończeniu zabawy zapytaj uczniów, czy udało im się zaobserwować jakieś ptaki w swoim otoczeniu? Wypiszcie nazwy ptaków na tablicy lub dużym arkuszu papieru. Poproś uczniów, by na odwrocie mapy Natura 2000 znaleźli gatunki, które widzieli, a jeśli nie znają ich nazw – mogą je teraz sprawdzić i zapisać na tablicy. Zapytaj, czy ptaki, które zaobserwowali są obecne przez cały rok? Co dzieje się z nimi, gdy ich nie widać? W trakcie rozmowy wysonduj wiedzę uczniów nt. migracji ptaków. Zwróć uwagę, że podczas gdy jedne ptaki odlatują z Polski na zimę, inne zimują w Polsce i tylko wtedy możemy je zaobserwować. Zapytaj, czy uczniowie znają przykłady ptaków z obu grup? W razie potrzeby podaj kilka przykładów, np.:

Gatunki przylatujące na zimę do Polski: czeczotka, jemiołuszka, jer, droździk, mewa siodłata, myszołów włochaty, bielaczek, uhla, lodówka, edredon, bernikla obrożna, nur czarnoszyi.
Gatunki zimujące poza Polską:
w Afryce: dymówka, oknówka, jerzyk, muchołówka żałobna, pokrzewka ogrodowa, piegża, cierniówka, świstunka, piecuszek, trzcinniczek, wodniczka, kraska, kania czarna, orlik krzykliwy, cyranka, bocian, bączek, kulik mniejszy, derkacz, przepiórka;
w Azji: dziwonia, muchołówka mała, pliszka cytrynowa, wójcik;
w Europie Zachodniej i Południowej: szpak, grubodziób, zięba, szczygieł, potrzos, drozd śpiewak, zniczek, skowronek, głowienka, cyraneczka, mewa pospolita, kokoszka wodna.


W formie pogadanki ustal z uczniami, jakie znaczenie adaptacyjne ma migracja ptaków. Następnie zapoznaj uczniów z mechanizmami migracji ptaków.

Migracja na zimowiska jest kompleksowym zjawiskiem i wbrew pozorom bezpośrednim jej powodem nie jest spadek temperatury – stanowi on czynnik pośredni powodujący ograniczenie dostępności pokarmu. Ponadto dzień jest coraz krótszy, więc i czasu na żerowanie jest mniej.
Przed migracją zmienia się fizjologia i zachowanie ptaków: spożywają więcej kalorycznego pokarmu by zmagazynować rezerwy energetyczne potrzebne na czas migracji (niektóre ptaki wróblowe mogą przed wędrówką nawet dwukrotnie przybrać na wadze!). Ptaki odczuwają także ”niepokój migracyjny”, tj. odczuwają silną potrzebę podążania w określonym kierunku (na zimowiska). Zmiany te zachodzą w wyniku zmieniającej się długości dnia.
Zdolność do migracji jest warunkowana genetycznie – nawet młode ptaki, migrujące po raz pierwszy, znają kierunek, w jakim mają lecieć. Niektóre młode ptaki, np. żurawie, gęsi, łabędzie, wędrują w grupach razem z dorosłymi, bardziej doświadczonymi osobnikami, dzięki czemu mogą ”przetrenować” trasę wędrówki. Ptaki mają także „wewnętrzny kompas” – mogą rejestrować pole magnetyczne Ziemi i orientować się w kierunkach świata. Ptaki mogą też orientować się według słońca i położenia gwiazd. Potrafią odnaleźć biegun nieba, czyli punkt, wokół którego obracają się gwiazdy na nieboskłonie, zdolne są także do precyzyjnej rejestracji upływu czasu. Ptaki doświadczone, które wędrówkę odbyły już kilka razy, mogą dodatkowo orientować się w terenie na podstawie jego stałych elementów – dolin rzecznych, wzgórz, pasm górskich, kształtu wybrzeży.
Wędrówka powrotna na lęgowiska związana jest z większą dostępnością miejsc odpowiednich do założenia gniazda i wychowania młodych oraz mniejszą konkurencją o pokarm, dzięki czemu ptaki maksymalizują swój sukces reprodukcyjny.


Podziel uczniów na 4-5 osobowe grupy i daj im 5 minut na opracowanie odpowiedzi na następujące pytania: dlaczego warto chronić ptaki (min. 3 propozycje) i jak robić to skutecznie (ze szczególnym uwzględnieniem ptaków migrujących). Poproś o zapisanie odpowiedzi na arkuszach papieru. Poproś liderów grup o zaprezentowanie prac.

Dlaczego chronimy ptaki
Przykładowe odpowiedzi: wzbogacają nasz krajobraz, są nieodłączną częścią przyrody, kolejne pokolenia też powinny mieć szanse na kontakt z nimi, są naturalnym elementem sieci troficznych, zjadają bezkręgowce (w tym szkodniki) czy gryzonie, stanowią pokarm dla innych zwierząt, rozsiewają nasiona roślin, pięknie śpiewają, są ciekawymi zwierzętami (nie tylko dla naukowców), są zagrożone ze względu na działalność człowieka itp.


Jak chronimy ptaki
Przykładowe odpowiedzi: objęcie ochroną gatunkową (zakaz zabijania, chwytania, polowania...), ochrona obszarów, w których występują (ochrona siedlisk, miejsc rozrodu...), konieczność ochrony na każdym etapie ich cyklu życiowego (na zimowiskach, na lęgowiskach, podczas przelotów), konieczność międzynarodowej współpracy na rzecz ich ochrony itp.

Dalsza część zajęć zależy od tego czy uczniowie uczestniczyli wcześniej w zajęciach nt. sieci Natura 2000 i mają wiedzę na ten temat.

Wariant pierwszy - jeśli uczniowie nie uczestniczyli wcześniej w zajęciach nt. sieci Natura 2000. Przedstaw uczniom logo sieci (są na nim ptaki!) oraz mapę obszarów Natura 2000 w Polsce, następnie zapoznaj z ideą sieci. Przedstaw europejski system obszarów chronionych natura 2000 jako metodę skutecznej, bo międzynarodowej ochrony nie tylko ptaków, ale także innych organizmów oraz siedlisk. Wyjaśnij konieczność wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce wynikającą z przystąpienia do UE. Omów zasady użytkowania obszarów Natura 2000, podkreśl odpowiedzialność Polski za stan chronionych gatunków i siedlisk. Stosując metodę burzy mózgów ustal z uczniami korzyści płynące z istnienia obszarów Natura 2000.

Natura 2000 to europejski system ochrony siedlisk i gatunków roślin i zwierząt mających znaczenie dla ochrony bioróżnorodności. Celem sieci jest powstrzymanie wymierania gatunków zwierząt i roślin na obszarze Unii Europejskiej oraz ochrona pełnego spektrum różnorodności biologicznej (przedyskutuj z uczniami przyczyny wymierania gatunków. Na obszarze Natura 2000 chronione są nie wszystkie gatunki i siedliska, ale jedynie te, dla których obszar został powołany.
Obszary Natura 2000 mogą pokrywać się z już istniejącymi obszarami chronionymi (jak parki krajobrazowe, rezerwaty itp.), ale nie zastępują ich, mają bowiem inne cele i funkcje. Natura 2000 wprowadzona jest w państwach członkowskich i akcesyjnych UE. Dokumenty będące podstawą tworzenia sieci to Dyrektywa Siedliskowa i Dyrektywa Ptasia.
Użytkowanie gospodarcze obszarów Natura 2000 jest możliwe, nie może jednak powodować pogorszenia stanu siedlisk i gatunków, dla ochrony których zostały powołane. Sposoby gospodarowania muszą być jednak dostosowane do wrażliwości siedlisk i gatunków (konieczność eliminacji zagrożeń).
Wyznaczenie obszaru Natura 2000 w okolicy nie powinno być postrzegane jako zagrożenie dla rozwoju społeczności lokalnej. Korzyści związane z istnieniem obszaru Natura 2000 to np.: zachowanie bioróżnorodności, czystsze środowisko, promocja regionu (np. chroniony, rzadki gatunek może być wykorzystywany jako marka promująca lokalne produkty), możliwość rozwoju turystyki przyrodniczej (agroturystyki), produkcji ekologicznej, możliwość skorzystania z dopłat za prowadzenie określonych zabiegów rolniczych (np. z programów rolnośrodowiskowych), zwiększenie przywiązania do swojego regionu.


Wariant drugi – jeśli wcześniej odbyła się już lekcja dotycząca Natury 2000:
Wyjaśnij uczniom, że zainteresowanie ptakami ma bardzo długą tradycję – już w starożytności ludzie wiązali je ze swoim życiem (bóstwa miały ptasie głowy czy skrzydła, z lotu ptaków wróżono przyszłość), z zachowania ptaków czerpali użyteczne informacje (np. dotyczące pogody – podaj powszechnie znany przykład jaskółek, które latają nisko lub wysoko wieszcząc deszcz lub ładną pogodę). Przekaż, że na ochronę ptaków także wcześnie zaczęto kłaść nacisk – już w 1902 uchwalono w Paryżu „Konwencję o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa”.

Zapytaj uczniów, czy znają organizacje zajmujące się ochroną ptaków? W Polsce to np. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Komitet Ochrony Orłów, Liga Ochrony Przyrody, na świecie – Birdlife International czy Królewskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (RSPB) działające w Wielkiej Brytanii od 1867 r. (jest to pierwsza na świecie organizacja społeczna poświęcona działaniom na rzecz przyrody). Zapytaj uczniów, co pamiętają o Naturze 2000, następnie przekaż im dodatkowe informacje: jakie dokumenty leżą u podstaw tworzenia Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków, wyjaśnij, że obszary te mogą się na siebie nakładać (poproś o wskazanie na mapie przykładów obu typów obszarów – nakładających się i nie nakładających się).

Na zakończenie zasygnalizuj, że kolejna lekcja związana będzie z przygotowaniem do wyprawy terenowej w celu obserwacji ptaków. Zaleć uczniom wyszukanie informacji o przyrodzie oraz ptakach występujących w miejscu zaplanowanej wycieczki. Podziel uczniów na grupy i poproś o zapoznanie się z kolejnymi rozdziałami „Vademecum obserwatora ptaków” na stronie www.ptaki.info (rozdz. 1. Diabeł tkwi w szczegółach, 2. Nie tylko ubarwienie, 3. Co słychać?, 4. Rób notatki, 5. Bez książki ani rusz, 6. Ptasia terminologia, 7. Ptasie nazwy, 9. Jak zobaczyć i usłyszeć więcej, 10. Jak nie dać się zwieść własnym oczom, 12. Po pierwsze nie szkodzić – etyka obserwatora ptaków, 13. Prawo obowiązuje każdego) i przygotowanie krótkiego (2-3 minutowego) streszczenia z uzupełnieniem w formie zapisanych punktów, schematycznych rysunków, schematu itp. Jeśli zdecydujesz się połączyć cz. I i II zajęć, uczniowie wykonają zadanie podczas drugiej lekcji.

Część II: Nauka rozpoznawania ptaków

Przebieg zajęć:


Przypomnij uczniom, że w najbliższym czasie udacie się na zajęcia terenowe, gdzie młodzież będzie obserwować i rozpoznawać ptaki. Poproś grupy o zaprezentowanie wiadomości uzyskanych w „Vademecum obserwatora ptaków”, w razie potrzeby uzupełnij wypowiedzi uczniów. Na zakończenie tego etapu zajęć przypomnijcie raz jeszcze najważniejsze zasady obowiązujące obserwatora ptaków:
  • obserwując ptaki nie zakłócaj ich spokoju,
  • nie płosz i nie ścigaj ptaków,
  • zachowuj rozsądną odległość od ptasich gniazd by nie niepokoić ich mieszkańców,
  • nie bierz ptaków do ręki, nie przenoś ptaków ani jaj.

    Następnie poproś uczniów o odnalezienie na stronie www.ptaki.info (w zakładce katalog ptaków) ptaków występujących w miejscu zaplanowanej wycieczki (przygotuj wcześniej listę tych ptaków, które spodziewasz się zobaczyć w danym miejscu i skorzystaj z informacji zebranych przez uczniów). Uczniowie mogą skorzystać także z galerii fotograficznej ptaków znajdującej się na odwrocie mapy obszarów Natura 2000 oraz z przewodników do rozpoznawania ptaków. Poproś, aby zapoznali się z charakterystyką ptaków oraz wysłuchali nagrań głosów ptaków (znajdziesz je także na stronie www.ptaki.info). Zaprezentuj uczniom kartę pracy, z której będą korzystać przy obserwacji ptaków, omów sposób jej wypełniania. Zwróć uwagę na to by uczniowie wpisywali w niej tylko faktycznie zaobserwowane cechy ptaków (a nie takie których się domyślają), jeśli nie znają nazwy gatunku, nie potrafią określić płci, należy wówczas pozostawić miejsce wolne, a skupić się na dokładnej charakterystyce tak, aby można było później sprawdzić z jakim ptakiem mieliśmy do czynienia. Omów pokrótce rodzaje siedlisk (możesz skorzystać z charakterystyki siedliska na stronie www.ptaki.info):
    • tereny leśne: bory, grądy, łęgi, olsy, zadrzewienia,
    • tereny otwarte: łąki, pola uprawne, wydmy i plaże,
    • tereny wodne: jeziora, stawy hodowlane, brzegi rzek i wyspy w nurcie, starorzecza, mokradła i bagna,
    • tereny górskie: skały i turnie, hale, regle,
    • tereny zurbanizowane: wsie i osady, zabudowa miejska, tereny ruderalne, parki i ogrody.
    Zwróć szczególną uwagę na te, w których będziecie prowadzić obserwacje.

    Na zakończenie zajęć przypomnij raz jeszcze o celu zajęć terenowych (to ważne, aby uczniowie uświadomili sobie, że wycieczka ma określony cel, który należy zrealizować). Powiedz, gdzie zajęcia się odbędą, kiedy odbędzie się zbiórka, jeszcze raz przypomnij o sposobach zachowania w tym miejscu. Zasugeruj odpowiedni strój oraz zabranie prowiantu. Poproś, by uczniowie dysponujący lornetkami lub lunetami oraz przewodnikami do oznaczania ptaków (atlasami zwierząt itp.) zabrali je ze sobą, powinni mieć też zatemperowany ołówek i coś, na czym można pisać (zeszyt, podkładkę).

    Część III. Zajęcia terenowe

    Przebieg zajęć:


    Zajęcia terenowe można przeprowadzić jako 2 - 3 godzinne wyjście np. do parku lub w formie całodziennej wycieczki na teren obszaru Natura 2000, parku krajobrazowego czy narodowego. Wcześniej zorientuj się, czy podczas wycieczki możesz liczyć na pomoc specjalisty, np. pracownika parku narodowego czy parku krajobrazowego, leśnika (skontaktuj się z dyrekcją parku lub nadleśnictwem). Podczas wycieczki wykorzystaj lornetki, lunety i przewodniki szkolne. Zajęcia ornitologiczne możesz też połączyć z innymi tematami i podzielić uczniów na mniejsze grupy. W ten sposób, gdy niektóre grupy obserwują ptaki, inne oznaczają rośliny czy badają jakość wody, po czym następuje rotacja grup.

    Po przybyciu na miejsce zajęć powiedz uczniom gdzie się znajdują. Omówcie walory przyrodnicze obszaru. Przypomnij zasady zachowania się oraz kodeks obserwatora ptaków. Podziel uczniów na grupy i rozdaj im karty pracy, sprawdź czy wszyscy mają notatniki i ołówki (w razie potrzeby rozdaj zapasowe). Wyjaśnij, że uczniowie pracują w grupach, razem wypełniają kartę pracy (poza ostatnim zadaniem), ale powinni się dzielić sporządzaniem notatek nt. poszczególnych ptaków. Uczniowie sporządzają notatki w notesach wg schematu przedstawionego na karcie pracy. Dla ułatwienia możesz także powielić odpowiednią ilość razy formularz opisu ptaka i rozdać uczniom (kilkanaście formularzy razy ilość grup).

    Podziel uczniów na kilkuosobowe zespoły (byłoby dobrze, by przynajmniej 1 lornetka i 1 przewodnik do oznaczania przypadał na nie więcej niż 4 osoby). Wyjaśnij, że ich zadaniem będzie kontynuacja obserwacji ptaków, poproś, by oprócz obserwacji wsłuchali się także w śpiew różnych ptaków.
    Rozpocznij wędrówkę z całą grupą. Na kilku przykładach ptaków wyjaśnij, jak korzystać z przewodnika do oznaczania oraz jak wypełniać karty pracy.
    Następnie wskaż uczniom obszar, po którym mogą się poruszać, podaj czas prowadzenia obserwacji i wyznacz miejsce zbiórki. Po upewnieniu się, że wszyscy uczniowie powrócili z obserwacji, zapytaj, jakie gatunki ptaków zaobserwowali, których było dużo, a które były nieliczne? Co robiły ptaki? Czy te same gatunki występowały w różnych środowiskach (zadrzewienia, krzewy, łąki, pole, brzeg rzeki itp.)?

    W zależności od ilości czasu, który możecie przeznaczyć na zajęcia poproś uczniów, aby na miejscu lub już po zakończeniu wycieczki dokończyli wypełnianie kart pracy. Zwróć uwagę uczniów, że ostatnie zadanie z karty pracy należy wykonać indywidualnie (pamiętaj o zabraniu odpowiedniej ilości kartek, jeśli uczniowie będą wykonywać zadanie w terenie). Możesz zaproponować uczniom wykonanie klasowego przewodnika o ptakach składającego się z prac wszystkich uczniów. W tym celu należy z dwóch kartek tektury lub brystolu wykonać okładkę albumu, zebrać rysunki, uzupełnić je opisem ptaków, wszystkie prace razem przedziurkować i związać wstążką.


    Pobierz:
    • wszystkie scenariusze pdf
    • załącznik nr 1 do scenariusza pdf



    Scenariusz pochodzi z książki "U źródeł Natury. Natura 2000 i inne formy ochrony przyrody. Materiały dla nauczycieli", wyd. ODE Źródła, Łódź 2009, ISBN: 978-83-928246-3-3

    Creative Commons License Scenariusz jest dostępny na licencji Creative Commons "Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 2.5 Polska" . Można go rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania ich źródła i autorstwa.


    Scenariusze


    To leży w mojej naturze – O. Bogusiak
    Historia ochrony przyrody – G. Świderek
    O formach ochrony przyrody w Polsce – G. Świderek, współpraca M. Szyrmer, K. Smolnicki
    Różne Strony Ochrony – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    Nasza Mapa Natury – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    Wszystko, czego nie wiecie o Naturze 2000 – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    Drogi do porozumienia – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    Naturalna reklama – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    Głowa do góry, czyli ptakiem do Europy – M. Szyrmer, K. Smolnicki, współpraca G. Świderek
    O ekologach, Naturze 2000 i Rospudzie – G. Świderek
    Rybi szkielet i zagrożenia Bałtyku – G. Świderek
    Turystyka masowa czy zrównoważona? – G. Świderek

  •  
     
    .
     
    U źródeł Natury

    Witamy na archiwalnej (2009) stronie projektu
    „U źródeł Natury”, którego głównym celem było zapoznanie uczniów i nauczycieli z problematyką programu NATURA 2000 oraz pozostałymi formami ochrony środowiska.


    PAKIET DLA GIMANZJÓW

    PAKIET DLA LICEÓW

     

    logo źródła

    Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
    ul. Zielona 27, 90-602 Łódź
    tel. 42 632 81 18, kom. 507 575 535
    e-mail: office@zrodla.org
    www.zrodla.org


    1,5% podatku na zieloną edukację




    Sponsorzy programu:


    logo NFOSiGW
    Projekt dofinansowany ze środków
    Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
    i Gospodarki Wodnej



    .
    Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein
    i Norwegię poprzez dofinansowanie
    ze środków Mechanizmu Finansowego
    Europejskiego Obszaru Gospodarczego
    oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego,
    a także ze środków budżetu
    Rzeczpospolitej Polskiej w ramach
    Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.




    Partnerzy programu:


    .

    .



    Bezpłatny program do rozliczenia podatku
    za rok 2023 jest już dostępny do pobrania ze strony opp.zrodla.org


    Uwaga! Ta strona używa cookie. Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na używanie cookie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.